Nauka ojców soborowych zainspirowała uczestnika tych obrad – trzeciego biskupa diecezji częstochowskiej Stefana Barełę do zgromadzenia dokumentacji soborowej i podjęcia nad nią naukowej refleksji, by pozwolić wiernym realizować chrześcijańską misję w duchu Kościoła „aggiornamento”. Zadanie to było najpierw realizowane przez Sekretariat Dokumentacji Soborowej (1966 r.), następnie przez Studium Dokumentacji Soborowej (1969 r.), które zostało umiejscowione przy Referacie Duszpasterskim Kurii Diecezjalnej w Częstochowie, a wreszcie przez Instytut Teologiczny w Częstochowie (1981 r.) i Wyższy Instytut Teologiczny im. Najświętszej Maryi Panny Stolicy Mądrości w Częstochowie (2012 r.). W tworzenie i organizowanie pierwszego ośrodka naukowego w zakresie teologii w Częstochowie byli zaangażowani tacy wybitni duchowni, jak ks. Ireneusz Skubiś, ks. Zenon Uchnast, bp Miłosław Kołodziejczyk oraz ks. Jan Kowalski.

Pierwszy rektor

Pierwszym rektorem instytutu został ceniony częstochowski biblista ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek, a pierwsza inauguracja Studium Soborowego w Częstochowie miała miejsce 1 października 1967 r. Wykłady były prowadzone dla 112 studentów (80 zakonnic, 14 kapłanów diecezjalnych, 8 kapłanów zakonnych i 10 osób świeckich).

Rektorat ks. Grzybka miał charakter pionierski. Był związany z organizacją nauki i dydaktyki od podstaw. Ksiądz Grzybek równocześnie pełnił ważne funkcje na wydziałach teologicznych innych uczelni. W latach 1968-74 był dziekanem Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie i przyczynił się do przekształcenia tego wydziału w samodzielną uczelnię. Dlatego gdy 8 grudnia 1981 r. została ustanowiona Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, ks. Grzybek został wybrany 11 czerwca 1982 r. na pierwszego dziekana Wydziału Teologicznego tej uczelni. Na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie w latach 1966-69 był prodziekanem Wydziału Teologicznego, a od 1 października 1969 r. przez trzy kadencje, tj. do 31 sierpnia 1978 r., pełnił funkcję dziekana tego wydziału.

Od roku akademickiego 1970/1971 instytut prowadził zajęcia na dwu poziomach: 1. studium podstawowe teologii ogólnej; 2. specjalizacja (do wyboru: eklezjologiczna, mająca na celu zgłębienie dokumentów soborowych, lub mariologiczna – ze względu na częstochowski ośrodek kultu maryjnego) – nazywana studium licencjackim. W tym czasie siedziba Wyższego Seminarium Duchownego mieściła się w Krakowie, instytut był zatem jedyną uczelnią teologiczną w duchowej stolicy Polski.

Początkowo instytut współpracował z Akademią Teologii Katolickiej w Warszawie (1969-73), dzięki czemu częstochowscy studenci mogli uzyskiwać tytuły magistrów teologii. Było to związane z uchwałą Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 1954 r., na mocy której Wydział Teologiczny UJ w Krakowie miał kontynuować swoją działalność w ramach ATK w Warszawie. Jednakże na skutek restrykcyjnej polityki władz państwowych, zmierzającej do likwidacji teologicznych punktów konsultacyjnych dla świeckich, współpraca z warszawską uczelnią została zaniechana. Instytut związał się z niezależnym od państwa Wydziałem Teologicznym w Krakowie, który funkcjonował po usunięciu z Uniwersytetu Jagiellońskiego jako jego kontynuacja, mająca status wyłącznie kościelnej osoby prawnej, co Stolica Apostolska potwierdziła w 1959 r.

Kardynał Karol Wojtyła zawsze okazywał swoje wielkie poparcie dla inicjatywy stworzenia pogłębionego studium teologii w Częstochowie. Gościł w instytucie na inauguracji roku akademickiego 1972/1973. Także jako papież Jan Paweł II był otwarty na znane mu aspiracje diecezji częstochowskiej. Długotrwałe starania bp. Stefana Bareły, podjęte wraz z przedstawicielami Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie, zaowocowały ostatecznie powstaniem instytucji dydaktycznej o nazwie Instytut Teologiczny w Częstochowie. Po wielu latach, w liście z okazji 25-lecia Instytutu Teologicznego w Częstochowie z dnia 24 czerwca 1991 r., Jan Paweł II napisał: „Uczelnia ta, tak bliska memu sercu, wpisała się głęboko nie tylko w historię diecezji częstochowskiej, ale także w dzieje całego Kościoła w Polsce”.

W Instytucie Teologicznym w Częstochowie ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek wykładał Stary Testament oraz prowadził seminarium naukowe. Pod jego kierunkiem 48 absolwentów napisało swoje prace magisterskie w latach 1986-98.

Drugi rektor

Drugim rektorem Instytutu Teologicznego w Częstochowie był ks. prof. dr hab. Stanisław Włodarczyk. Piastował swój urząd w latach 1992 – 2007. Należy zaznaczyć, że już wcześniej, od 1979 r., pełnił funkcję prorektora i czuwał w imieniu ks. Grzybka nad przebiegiem studiów teologicznych w Częstochowie. Ksiądz Włodarczyk jawi się jako cichy kontynuator wielkiego dzieła.

W Instytucie Teologicznym w Częstochowie wykładał Nowy Testament oraz prowadził seminarium naukowe. Pod jego kierunkiem swoje prace magisterskie w latach 1988 – 2006 napisało 17 absolwentów. Jedna z absolwentek, p. Halina Pelc, podjęła studia licencjacko-doktoranckie i pod kierunkiem ks. Włodarczyka napisała rozprawę doktorską, którą obroniła w 2004 r.

Trzeci rektor

Trzecim rektorem został ks. prał. dr hab. Marian Duda, który przeprowadził wielką reformę instytutu według wskazań Instrukcji Kongregacji Edukacji Katolickiej wydanej 28 czerwca 2008 r. Dzięki podjętej reformie instytut został kanonicznie erygowany Dekretem Kongregacji Edukacji Katolickiej z dnia 3 maja 2012 r. jako Wyższy Instytut Teologiczny im. Najświętszej Maryi Panny Stolicy Mądrości. Instytut nadal jest związany umową naukową o współpracy z Wydziałem Teologicznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, dzięki czemu absolwenci mogą uzyskać tytuł magistra teologii i kontynuować studia na poziomie licencjatu i doktoratu.

Karta prowadzenia instytutu przez ks. Dudę nie została jeszcze zamknięta, dlatego nie czas na ostateczne podsumowanie. Wystarczy wspomnieć rozbudowanie struktury instytutu o studia okołoinstytutowe, powołanie do istnienia periodyku naukowego „Veritati et Caritati” (którego szósty numer jest w druku) oraz wydawnictwa naukowego, w którym ukazało się już wiele pozycji, m.in. listy pasterskie abp. Stanisława Nowaka w dwóch tomach (ponad tysiąc stron) oraz dokumentacja VI Światowego Dnia Młodzieży w Częstochowie w czterech tomach (ponad 2 tys. stron).

Na dzień dzisiejszy powstało w instytucie 797 prac magisterskich. Wykaz prac magisterskich obronionych w Wyższym Instytucie Teologicznym w Częstochowie obejmuje okres od 1981 r., czyli od daty erygowania instytutu jako wyższej uczelni, do chwili obecnej.