Góra Ararat, „dach Turcji”, jest pierwszym miejscem wskazywanym zarówno przez badaczy ksiąg świętych trzech największych religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, jak i szeroko pojęty świat naukowy.

Na obszarze Turcji, a konkretnie w prowincji Van, która swoimi granicami administracyjnymi obejmuje górę Ararat, dużą popularnością cieszą się regularnie organizowane sympozja naukowe poświęcone tematyce arki. Wśród prelegentów reprezentujących poglądy rabiniczne, koraniczne oraz często stojących w opozycji do nich świeckich archeologów tureckich w ostatnich latach pojawiają się również głosy polskich biblistów. Dla nas, Polaków, jest to powód do dumy z faktu, że mamy swój cenny wkład w dyskusję na tak nośny temat. Kwestią sporną nadal pozostaje zasięg kataklizmu. Istnieją różne opinie, w zależności od różnych przekonań na temat tego, czy potop miał zasięg globalny, czy regionalny. Nie ma natomiast większych wątpliwości co do miejsca, gdzie arka Noego miałaby się po potopie zatrzymać. Prawie jednomyślnie wskazywana jest właśnie góra Ararat.

Święta góra

Zapraszając pielgrzymów do wędrówki szlakami biblijnymi dzisiejszej Turcji, pragniemy rozpocząć od miejscowości Dogubayazit, skąd góra Ararat jest najlepiej widoczna. Tworzą ją dwa wierzchołki, wyższy znajduje się na wysokości 5137 m n.p.m. Na jednym z nich zachowała się formacja skalna swoim kształtem i rozmiarem przypominająca arkę Noego, którą znamy z opisów biblijnych. Jest to odkrycie współczesne, dokonał go dopiero w 1959 r. turecki kartograf Ilhan Durupinar podczas pracy nad zdjęciami lotniczymi regionu. Niemniej odkrycie to potwierdziło intuicję, która towarzyszyła pielgrzymom i podróżnikom przez stulecia. Wielokrotnie próbowano wspinaczek na Ararat w przekonaniu, że jest to święta góra i że właśnie na niej należy szukać ostatecznej destynacji arki po potopie. Odkrycie Durupinara przyczyniło się do obalenia tezy wysuwanej od czasów otomańskich, kiedy to twierdzono, że miejsca postoju arki należy szukać na górze Cudi znajdującej się w dystrykcie Silopi, w tureckiej prowincji Şirnak. Uczeni islamscy uznali jednak, że nastąpiło błędne rozumienie tekstu Koranu. Cudi nie jest specyficzną nazwą góry, ale oznacza „żyzne ziemie”, na których miała osiąść arka.

Istnieje wiele hipotez i poglądów na temat ewentualnej pozostałości statku Noego, który w swej pierwotnej formie miał konstrukcję drewnianą. Pytanie, czy owa formacja skalna odkryta w XX wieku jest skamieniałą pozostałością arki, pozostaje nadal bez odpowiedzi. Narracje o potopie, podobne do opisów biblijnych, znajdziemy również w eposie o Gilgameszu, jednej z sumeryjskich legend. Wiele wzmianek nawiązujących do tego dramatycznego momentu w dziejach ludzkości odnajdujemy też na tablicach akadyjskich, babilońskich i asyryjskich. Świadectwa te prowadzą nas na obszar kultury Mezopotamii oraz do pierwszych założonych osad, w których mieliby zamieszkiwać kolejni potomkowie Noego. Twierdzi się, że jeden z synów Noego – Cham oraz jego potomkowie osiedlili się na terenach dzisiejszej Turcji.

Przypadkowe znaleziska

Badania archeologiczne rozpoczęto na tych terenach, niestety, dopiero w czasach współczesnych, a do największych odkryć dochodziło najczęściej przez przypadek, kiedy zadziwieni rolnicy zgłaszali różne znaleziska. Tak było, jeśli chodzi o osadę Göbekli Tepe w południowo-wschodniej Anatolii, odkrytą zaledwie 20 lat temu! Wykopane wysokie na 4 m kolumny, mnóstwo artefaktów, fragmenty zabudowań, finezyjne rzeźby oraz ludzkie szkielety prowadzą nas do cywilizacji zamieszkującej ten teren 11 tys. lat przed Chr. Początki osady sięgają ok. 9600-9500 przed Chr. i zdecydowanie prześcigają w rankingu pierwszeństwa uznane do tej pory za najstarsze miasto świata – Jerycho. Badacze historii religii twierdzą, że osada powstała jako dziękczynienie ludzkości za ocalenie po potopie. Znaleziska rzeźb, potwierdzające fakt, że mamy do czynienia nie tylko z osadami, ale także z miejscami kultu, wskazują na istnienie co najmniej sześćdziesięciu osad o podobnym znaczeniu.

Samo Göbekli Tepe zostało w 2018 r. wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, a wykopaliska w tym regionie nadal są prowadzone i co parę miesięcy dowiadujemy się o nowo otwartych stanowiskach archeologicznych. Göbekli Tepe stało się przełomowym odkryciem, jeśli chodzi o teorie na temat wierzeń ludów zamieszkujących Anatolię, czyli dzisiejszą Turcję. Gdy wędrujemy po najbardziej rozpoznawalnych i najlepiej zachowanych stanowiskach archeologicznych Turcji, natrafiamy głównie na architekturę grecką i rzymską, naznaczoną silnym wpływem religii politeistycznych.

Henoteizm

Wierzenia oparte na mitologii, która w większości przypadków powstawała na tej ziemi, będąc inspirowana topografią Anatolii, są obecne w wielu dobrze zachowanych świątyniach z czasów greckich i rzymskich. Okazuje się jednak, że miejsca kultu datowane na epoki dużo wcześniejsze niż wpływy kultury hellenistycznej prowadzą nas ku budowlom sakralnym wskazującym na kult monoteistyczny. Jeśli nie moglibyśmy uczciwie nazwać kultów obecnych na obszarach popotopowych czystym monoteizmem, to z pewnością była to już forma henoteizmu, charakterystyczna dla „ojca wiary” – Abrahama.

Henoteizm, jako forma przejściowa religii między politeizmem a monoteizmem, charakteryzował wierzenia plemion aramejskich i występował zarówno na Bliskim Wschodzie, wśród plemion żydowskich, jak i właśnie w starożytnej Mezopotamii. Z badań prowadzonych przez religioznawców wynika, że czysty monoteizm wśród plemion żydowskich uformował się ostatecznie dopiero w VI wieku przed Chr. (czasy proroka Izajasza). W tym kontekście nie wydaje się zaskakujący fakt, że pierwotną religią plemion tureckich, zanim na te tereny dotarło chrześcijaństwo, a później islam, był tengryzm – forma monoteizmu bardzo zbliżona do tej Abrahamowej.

Język turecki wraz z przyjściem islamu uległ silnym wpływom arabskim i perskim. Reforma, którą dzięki ogromnej pracy zespołu lingwistów wprowadził, wraz z ustanowieniem Republiki Turcji, Mustafa Kemal Pasza Atatürk, przywraca pierwotne terminy tureckie. I tak właśnie zamiast terminu Allah pojawia się Tengry, czyli Jedyny Bóg, Pan nieba.

Obecnie w Turcji promuje się powrót do mody na uczenie się i posługiwanie językiem arabskim. Z minaretów regularnie słychać nawoływania i modlitwę w języku arabskim, którą jednak ciągle niewielu rozumie. Prywatnie wśród Turków, którzy szczerze wyrażają swoje odniesienie do Boga, często usłyszymy spontaniczne Tengry w miejsce Allaha...