Bazylika (z jęz. gr.), to królewska budowla halowa, podzielona rzędami kolumn przeważnie na trzy części, czasem powiększana galeriami. Budowle tego rodzaju były używane w Grecji już w V w. przed Chrystusem, z przeznaczeniem na zgromadzenia publiczne (sądy, zebrania, targi). W Rzymie tego rodzaju budowle pojawiły się trzy wieki później.
Pochodzenie bazylik wczesnochrześcijańskich (ówczesnych świątyń) jest wciąż problemem spornym wśród naukowców. Nowe jednak badania wyjaśniają, że element materialny architektury bazyliki chrześcijańskiej został zapożyczony od świeckich oraz religijnych budowli starożytnego Wschodu i Zachodu, natomiast element ideowy tej budowli (jej przeznaczenie - dom modlitwy, dom Boży) powodował takie przekształcanie architektoniczne bazylik wczesnochrześcijańskich, że pozostawały one dziełami oryginalnymi.
Podział wspólnoty starożytnego Kościoła decydował o architektonicznej strukturze bazyliki. Wstępna część, tzw. atrium zajmowali pokutnicy płaczący, odbywający ciężką pokutę. Przedłużenie atrium stanowił narteks, przeznaczony dla pokutników słuchających i katechumenów. Dla wiernych przeznaczona była druga część budowli, zwana nawą, zaś dla duchowieństwa kolejna - absyda.
Bazyliki wczesnochrześcijańskie różniły się między sobą. Decydowały o tym urbanistyczne wpływy różnych rejonów cesarstwa rzymskiego. Ogólnie dzieli się je na dwa typy: hellenistyczny i orientalny. Przez wiele wieków w budownictwie kościelnym bazylika stanowiła wzór do naśladowania. Sięgano do niego nawet w połowie XIX w.
Prawo kościelne rozróżnia dzisiaj bazyliki patriarchalne (od XVIII w. przyjęła się nazwa bazyliki większe), które podlegają bezpośrednio papieżowi (posiadają tron i ołtarz papieski). Są nimi w Rzymie: Bazylika św. Jana Chrzciciela na Lateranie, Bazylika Matki Bożej Większej, Bazylika św. Piotra na Watykanie, Bazylika św. Pawła za Murami, Bazylika św. Wawrzyńca oraz św. Franciszka i Najświętszej Maryi Panny od Aniołów w Asyżu. Odwiedzenie czterech pierwszych bazylik w roku jubileuszowym (otwarte są wtedy tzw. święte drzwi) jest warunkiem uzyskania odpustu.
Na tle bazylik większych, mówi się w Kościele o tzw. bazylikach mniejszych. Są to kościoły, które odznaczają się wartością zabytkową, użytecznością liturgiczną lub duszpasterską. Nadawanie honorowych tytułów bazylik zainicjował w 1783 r. papież Pius VI. W Polsce tytułem bazyliki mniejszej zostały obdarzone starsze katedry (kościoły biskupie), sanktuaria maryjne, a także znaczniejsze świątynie.
Archidiecezja przemyska posiada aktualnie sześć bazylik mniejszych. Są to: archikatedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela w Przemyślu, kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Starej Wsi, kościół pw. Zwiastowania Pańskiego w Leżajsku, kościół pw. Matki Bożej Bolesnej w Jarosławiu, kościół pw. Ducha Świętego w Przeworsku i kościół pw. Trójcy Przenajświętszej w Krośnie.
Archikatedra przemyska, matka wszystkich kościołów w archidiecezji, pierwszymi swymi zrębami sięga 1460 r. Budowano ją wtedy w stylu gotyckim. W latach 1724-1734 została gruntownie przebudowana, uzyskując styl barokowy. Na przełomie XIX i XX w. kolejną przebudowę katedry połączono z regotyzacją jej prezbiterium. W naszych czasach restauracja katedry trwa nieustannie od 1967 r. W bocznym ołtarzu świątyni znajduje się alabastrowa figura, z końca XV w., Matki Bożej Jackowej z Dzieciątkiem, czczona jako cudowna, koronowana w 1766 r. W archikatedrze znajdują się też relikwie św. bp. Józefa Sebastiana Pelczara i bł. ks. Jana Wojciecha Balickiego. Archikatedra posiada przepiękny całościowy wystrój wnętrza. Od 1960 r. posiada tytuł bazyliki mniejszej.
Bazylika starowiejska, to murowany późnobarokowy kościół, wzniesiony w latach 1730-1760; kilkakrotnie przebudowywany i remontowany. W 1821 r. przejęli go jezuici, wcześniej byli tu paulini. W kościele tym znajduje się kopia cudownego obrazu Zaśnięcia Matki Bożej, pochodzącego z XVI w. Został on w 1968 r. spalony. Kopię koronowano w 1972 r. Tytuł bazyliki mniejszej świątynia starowiejska posiada od 1927 r.
Bazylika leżajska, to kościół wczesnobarokowy trójnawowy bazylikowy z kaplicami, wzniesiony w latach 1618-1628, odrestaurowany gruntownie w latach 1891-1896. Posiada bardzo bogate wnętrze. Znany jest z jednych z największych i najstarszych organów w Polsce. W kościele tym znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia, z końca XVI w., koronowany dwukrotnie, w 1752 i 1984 r. Leżajska świątynia jest bazyliką mniejszą od 1928 r., a jej stróżami są bernardyni.
Bazylika jarosławska w swoich podstawowych zrębach, w stylu gotyckim, została wzniesiona w 1421 r. W XVII w. przebudowano ją w formie renesansowej. Na przełomie XVII i XVIII w. kościół przybrał styl barokowy. Po jezuitach, opiekę nad nim przejęli dominikanie i pełnią ją do dzisiaj. Bogate wnętrze kościelne pochodzi z XVII-XIX w. W głównym ołtarzu świątyni znajduje się cudowna figura Matki Bożej Bolesnej (Jarosławska Panna Maryja), z końca XIV w., koronowana w 1755 r. Tytuł bazyliki mniejszej przysługuje tej świątyni od 1966 r.
Bazylika przeworska powstała jako kościół przyklasztorny w latach 1430-1473. Należał on do Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Pańskiego (bożogrobcy), którzy w latach 1394-1846 zarządzali miejscową parafią. Stąd od północnej strony świątyni znajduje się kaplica Bożego Grobu, wykonanana wzór grobu jerozolimskiego. Bazylika swoim tytułem ubogaca Przeworsk od 1982 r.
Bazylika krośnieńska to słynna fara Krosna, wzniesiona z fundacji króla Kazimierza Wielkiego około połowy XIV w. Jej kaplice pochodzą z XV-XVIII w. Dotykana pożarami, była przebudowywana i odnawiana. Kościół ten posiada cenne wyposażenie wnętrza, gromadzone na przestrzeni czasowej od XV do XIX w. Znawcy twierdzą, że to prawdziwe kościelne muzeum. Dzwonnica wolno stojąca z lat 1637-1651 posiada słynne krośnieńskie dzwony z 1639 r., a wśród nich potężnego „Urbana” (ponad 3 tony). Bazylika od 1998 r.
Bazyliki mniejsze archidiecezji przemyskiej, swoim wiekiem, splendorem architektury i wnętrz, dotykane łaskami świętych wizerunków, omodlone nieprzebranymi rzeszami wiernych, wypełniane świętą Liturgią, świadczą o głębokich i rozległych korzeniach Kościoła przemyskiego oraz jego żywotności.