Stwierdzenie nieważności małżeństwa w Polsce

Liczba stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce od 1989 r. wzrosła o ponad 160% w porównaniu z 2020 r. i wyniosła 2813. Spadła natomiast w porównaniu z rokiem 2019. Zmianę tę można wiązać z pandemią COVID-19. Dla porównania w latach 2017-2019 liczba stwierdzeń nieważności przekroczyła 2900 wyroków rocznie. Spadki w statystykach widać również w innych państwach europejskich i wiązało się to z restrykcjami obowiązującymi w poszczególnych państwach Europy i świata.

W Polsce na przestrzeni 32 lat średnio w skali całego roku stwierdzano nieważność małżeństwa w Kościele 1877 razy, a między 1989 i 2020 r. liczba tego typu wyroków wzrosła o ponad 160%. Wzrost liczby wyroków na rzecz nieważności na przestrzeni analizowanych lat rozkłada się równomiernie poza jednym momentem, w którym mamy do czynienia ze skokowym wzrostem widocznym w latach 2016-2020. Wzrost ten należy wiązać ze zmianą prawodawstwa kościelnego w tym zakresie (reformą kanonów kodeksów przeprowadzoną przez papieża Franciszka), która zakładała uproszczenie procedur sądowych w procesach dotyczących stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele. Za sprawą tych zmian wyrok na rzecz stwierdzenia nieważności może zostać wydany w pierwszej instancji. Do tej pory musiał zostać potwierdzony w drugiej instancji.

Przy analizie danych warto zwrócić uwagę na dwa okresy czasowe: lata 2007-2015 i 2016-2020, w których jest zauważalny moment „wypłaszczenia” danych, tj. nie następował już wzrost wyroków na rzecz stwierdzenia nieważności. Przełamanie granicy „wypłaszczenia” danych następuje dopiero w 2016 r., czyli w momencie, w którym zaczęły obowiązywać reformy papieża Franciszka w tej materii. Umożliwiło to osiągnięcie liczby stwierdzeń na rzecz nieważności przekraczającej 2500 wyroków rocznie. Natomiast już po tych kilku latach od reformy papieskiej widzimy, że mamy znów moment „wypłaszczenia” danych i liczbę stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele utrzymującą się w przedziale 2750-3000. Od 1989 r. obserwujemy stopniowy wzrost spraw nierozstrzygniętych o stwierdzenie nieważności małżeństwa w Kościele - apogeum nastąpiło na przełomie lat 2011 i 2012, gdy liczebność ta przewyższyła 10 000, a w późniejszych latach utrzymywała się w przedziale 8500-10 000. Prawdopodobnie mamy do czynienia z niewydolnością systemu sądów kościelnych, które mają coraz więcej spraw, przy jednoczesnym spadku liczby ich rozstrzygnięć.

Kontekst europejski i światowy

Liczba stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele na świecie w 1989 r. wynosiła 78169; w 2020 r. liczba ta zmniejszyła się o 47% i wyniosła 41 534. Ten trend spadkowy, z którym mamy do czynienia, wynika głównie ze zmniejszenia się liczby stwierdzeń na rzecz nieważności w Ameryce Północnej. Systematyczny spadek jest również obserwowany w Australii i Oceanii. Natomiast w pozostałych regionach świata liczba wyroków na rzecz stwierdzenia nieważności stopniowo rośnie.

Polska ma stosunkowo duży odsetek stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele na tle europejskiego orzecznictwa - średnio przez 32 lata ten udział wyniósł 19%; dla przykładu we Włoszech było to średnio 20%, w Hiszpanii średnio 13%, w Irlandii średnio 3%, a w Austrii średnio 1,6%.

Analizując liczbę stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce na tle całej Europy, można zauważyć, że odsetek udziału wyroków na rzecz stwierdzenia nieważności przez analizowane 32 lata zwiększył się z 15% w 1989 r. do 26% w 2020 r. To oznacza, że co czwarty wyrok w 2020 r. na rzecz stwierdzenia nieważności małżeństwa w Kościele w Europie został wydany w Polsce

Od 1989 r. zauważamy stopniowy wzrost liczby stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Europie, który osiągnął apogeum w 2004 r. z wynikiem 11 973 orzeczenia na rzecz stwierdzenia nieważności. Następnie nastąpił powolny spadek, który trwał do 2015 r. Natomiast od 2016 r., tj. od momentu obowiązywania nowego prawa ustanowionego przez papieża Franciszka, nastąpił skokowy wzrost liczby stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Europie - podobną zależność obserwujemy w Polsce, co świadczy o tym, że nie jest to zależność występująca w jednym państwie, ale ma zasięg kontynentalny.

W latach 1989-2020 uśredniona wartość wskaźnika liczby stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w przeliczeniu na 100 000 katolików w Polsce wyniosła 5,1 i była wyższa niż w Europie (3,5) i na świecie (3,9).

Wskaźnik stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce w analizowanym okresie (ponad) trzech dekad ma trend wzrostowy, dla świata zaś - trend spadkowy. W latach 1989-2000 liczba stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele na świecie w przeliczeniu na 100 000 katolików była wyższa niż w Polsce w tym samym okresie, następnie obserwujemy odwrócenie trendu. Przy analizie danych warto zauważyć, że Polska ma wyższy wskaźnik stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele na 100 000 katolików w 31 latach na 32 lata w zestawieniu z Europą. Generalnie od 2004 do 2020 r. wskaźnik stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w przeliczeniu na 100 000 katolików w Polsce jest wyższy niż w Europie i na świecie

Przyczyny stwierdzenia nieważności małżeństwa

Stwierdzić nieważność małżeństwa w Kościele można na podstawie określonych przesłanek, które są zawarte w Kodeksie prawa kanonicznego z 1983 r. z późniejszymi zmianami. W analizowanym okresie 25 lat najczęstszą przyczyną stwierdzenia nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce było tzw. niezaistnienie zgody małżeńskiej (kann. 1095-1107) - średnio 96% wyroków dotyczyło takiej sytuacji. Przeszkoda impotencji (kan. 1084) była przyczyną stanowiącą podstawę do stwierdzenia nieważności małżeństwa średnio w 2% wszystkich spraw, a inne przeszkody zrywające (kann. 1083, 1085-1094) i wadliwa forma zawarcia (kan. 1108) to średnio po 1% wszystkich wyroków na rzecz stwierdzenia nieważności.

W skali ogólnoświatowej, podobnie jak w Europie i w Polsce, główną przyczyną stwierdzenia nieważności małżeństwa w Kościele jest niezaistnienie zgody małżeńskiej. Przy czym w latach 1989-2000 średni udział stwierdzenia nieważności małżeństwa w Kościele z powodu wadliwej formy zawarcia małżeństwa wyniósł 21%. W kolejnych latach obserwujemy stopniowy spadek stwierdzenia nieważności małżeństwa z tego powodu, co można uznać za pozytywny trend, gdyż przyczyna uznania za nieważne takiego małżeństwa wiązała się z błędami, które popełnił ksiądz/administracja kościelna w całym procesie zawarcia związku małżeńskiego.

Pozostałe przyczyny kodeksowe stwierdzenia nieważności małżeństwa stanowią w Europie średnio 10%, czyli średnio 1 na 10 wyroków na rzecz stwierdzenia nieważności z innych kanonów niż niezaistnienie zgody małżeńskiej. W przypadku Austrii kwestia ta wygląda inaczej - w latach 1989-2006 średnio w stosunku co do trzeciego małżeństwa, stwierdzano nieważność ze względu na wadliwą formę zawarcia małżeństwa.

Liczba zawieranych małżeństw

Liczba małżeństw zawieranych w Kościele katolickim w Polsce od 1989 r. w porównaniu z 2019 r. spadła o 45%. Natomiast względem 2020 r. (czyli szczytu pandemii COVID-19) spadek ten był jeszcze wyższy i wyniósł 57%. Jak wynika z danych Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, liczba zawieranych małżeństw w Kościele katolickim w Polsce w 2021 r. wzrosła do 104 000, więc można spodziewać się stopniowego powrotu sytuacji sprzed pandemii. Ponadto w 2013 r. po raz pierwszy od 1989 r. obserwujemy spadek zawieranych małżeństw katolickich poniżej 150 000 rocznie.

Jeżeli spojrzymy na dane Głównego Urzędu Statystycznego o liczbie małżeństw cywilnych i wyznaniowych zawartych ze skutkiem cywilnym, to obserwujemy podobną zależność, jak w przypadku małżeństw zawartych w Kościele katolickim - ogólna liczba ślubów od 1999 r. zmniejszyła się, przy jednoczesnej stabilnej liczbie zawieranych ślubów kościelnych.

***

Raport został przygotowany na zlecenie Instytutu POKOLENIA, powołanego przez Prezesa Rady Ministrów. Jedną z misji Instytutu jest gromadzenie i opracowywanie danych o istotnych procesach zachodzących w społeczeństwie (m.in. relacje i więzi międzyludzkie, komunikacja międzypokoleniowa, tożsamość, rodzina czy zmiany demograficzne). Tematyka raportu wpisuje się w działalność statutową Instytutu POKOLENIA przez analizę zagadnienia istotnego z perspektywy funkcjonowania rodziny.